Zespół Szkolno-Przedszkolny w Pawłowie Żońskim

Brodowscy – rys historyczny                                  Zofia Leśniewska

Nazwa Pawłowo pojawiła się na ziemiach polskich w średniowieczu; jest to nazwa patronimiczna, wywodząca się od imienia Paweł. Alfabetyczny wykaz miejscowości powiatu wągrowieckiego z 1854 roku podaje, że w 1854 roku w powiecie  znajdowały się dwie miejscowości o nazwie Pawłowo, określane dla odróżnienia jako: Pawłowo pod Gołańczą i Pawłowo pod Skokami[1]. Miejscowość, z którą jest związana rodzina Brodowskich to Pawłowo pod Gołańczą. Wieś ta powstała na terenie kasztelanii żońskiej. Dawniej miejscowość Żoń posiadała prawa miejskie, obecnie jest ona niewielką wsią. W 1311 roku pojawia się nazwa Pavlow pod Margoninem. Nie jest to jednak pierwsza wzmianka o miejscowości Pawłowo – wcześniej, w 1243 roku Przemysł I, książę piastowski z Wielkopolski, nadał bożogrobcom[2] gnieźnieńskim Pawłowo z Jeziorem Prenewo. Pawłowo otrzymał następnie w zastawie Mroczko z Rogowa, który 25 kwietnia 1311 roku wspólnie z synami Przecławiem i Jakubem  zwrócił tę posiadłość Zakonowi Bożogrobców. Niedługo potem arcybiskup gnieźnieński Jakub Świnka, potwierdzając tę czynność określił położenie geograficzne Pawłowa granicami kasztelanii żońskiej[3].

Czasy późnego średniowiecza i renesansu to okres, kiedy kasztelania żońska traci na znaczeniu, zaś Pawłowo ostatecznie staje się własnością prywatną osób świeckich - u schyłku XVIII wieku dziedzicem Pawłowa był Marceli Trzciński. W XIX wieku zaś posiadali je kolejno: Urbanowscy – założyciele szpitala dla osób, które zestarzały się w dobrach pawłowskich, lub doznały jakiegoś nieszczęścia, Białoszyńscy, Brodowscy i Moszczeńscy[4].  Kronika szkolna, prowadzona od 1945 roku przez nauczyciela Szkoły Podstawowej w Pawłowie Żońskim – Piotra Schülke podaje, że Moszczeński sprzedał majątek Niemcowi Kujatowi – większemu rolnikowi z Adolfowa, powiat Chodzież[5]. Dalsze losy miejscowości można odnaleźć w rękopisie Kroniki Szkolnej i w literaturze przedstawionej w bibliografii tej pracy.

       Rodzina Brodowskich miała w swoim posiadaniu Pawłowo koło Wągrowca w drugiej połowie XIX wieku. Karol Brodowski (ojciec) należał do grupy patriotów polskich, którzy solidaryzowali się  z walczącymi w powstaniu styczniowym. Wiadomość o wybuchu powstania styczniowego w Królestwie Polskim i uznaniu go za powstanie narodowe, wywołała poruszenie, zwłaszcza wśród ziemiaństwa powiatu wągrowieckiego. W większości sympatyzowało ono ze stronnictwem białych, których celem było hamowanie działalności  konspiracyjnej i powstańczej. Biali uważali, że należy poczekać z wybuchem powstania, a sprawę odzyskania niepodległości należy odłożyć na czas bliżej nieokreślony.

25 lutego 1863 roku utworzono w Poznaniu Komitet Działyńskiego. W ten sposób mniej radykalni biali zdecydowali się włączyć do pomocy powstańcom[6]. Podstawowym zadaniem komitetu było zorganizowanie pomocy materialnej dla powstania styczniowego, bowiem oddziały powstańcze mogły uzupełnić swoje uzbrojenie jedynie przez zakup broni i amunicji w krajach zachodnich. Aby zgromadzić środki finansowe na ten cel, postanowiono opodatkować zamożniejszych mieszkańców Księstwa Poznańskiego, ustalając wysokość kwoty podatku według wartości majątku.

Działacze komitetu mieli różne orientacje polityczne, ale Działyńskiemu udało się złączyć ich ideą solidarności narodowej. W naradach działaczy w Komitecie Działyńskiego w Poznaniu brali udział: Aleksander Gutrry, Ignacy Moszczeński, dr Karol Libelt, Józef Radoński, Bolesław i Władysław Moszczeńscy oraz Maksymilian Świniarski, uznani przez władze pruskie za najbardziej aktywnych przywódców ruchu narodowego w powiecie wągrowieckim. Funkcję komisarzy Komitetu Działyńskiego na terenie powiatu wągrowieckiego pełnili: początkowo Norbert Szuman z Kujawek, a następnie Ignacy Moszczeński z Wiatrowa, Karol Brodowski z Pawłowa i Kajetan Buchowski z Pomorzanek[7]. Działalność ich obejmowała prawdopodobnie powiat chodzieski, bo tam komitet nie wyznaczył komisarzy, w związku z przewagą ludności niemieckiej.

         W celu zebrania odpowiedniej kwoty sporządzono dla poszczególnych powiatów listy noszące nazwę Powiatowego wykazu płatników podatku. Dla powiatu wągrowieckiego wykaz ten zawierał 55 mieszkańców powiatu, wśród nich był Karol Brodowski z Pawłowa Żońskiego, który przeznaczył na ten cel 30 talarów. W lutym 1863 roku nastąpiło nasilenie werbunku ochotników do oddziałów powstańczych. Działalnością tą zajmowali się między innymi Karol Brodowski z Pawłowa i Ignacy Moszczeński. Prowadzili oni werbunek ochotników, formowali z nich oddziały, zaopatrywali w broń i amunicję[8]. Ochotnicy zorganizowanymi grupami udawali się na wyznaczony punkt zborny, gdzie jeszcze przed przekroczeniem granicy organizowany był oddział powstańczy[9].

Napływ ochotników do tworzonych oddziałów był znaczny, byli wśród nich ziemianie i dzierżawcy, rzemieślnicy i liczna grupa parobków, inteligencja i ucząca się młodzież, kupcy i chłopi. Jednak władze pruskie próbowały ograniczyć udział Wielkopolan w powstaniu. Jednym z elementów polityki przeciwstawiania się takiej działalności były kary sądowe. Za działalność na rzecz powstania skazywano mieszkańców powiatu wągrowieckiego na areszt i pokrycie kosztów sądowych. Kiedy wszystkie areszty i więzienia powiatowe prowincji zapełniono ponad normę, osadzano powstańców w fortach Cytadeli Poznańskiej.

Dla zdekonspirowanych działaczy oraz powstańców przeprowadzono pokazowy proces w Berlinie, trwający od 7 lipca do 23 grudnia 1864 roku. Drugi – podobny - proces zakończony wydaniem wyroku w dniu 28 kwietnia 1865 roku objął osoby, przeciwko którym prokuratura nie zdołała wcześniej sporządzić aktu oskarżenia lub uniknęły one wcześniej aresztowania, bądź uchodząc za granicę, bądź ze względu na stan zdrowia. Zostali oni, po wpłaceniu kaucji, zwolnieni z więzienia, chociażby w celu podjęcia leczenia. Wśród nich był Karol Brodowski z Pawłowa[10]. Jego nazwisko znalazło się na liście 149 oskarżonych w Sprawie Śledczej przeciw Działyńskiemu i wspólnikom. Figurowało ono obok takich nazwisk jak: Aleksander Guttry z Paryża koło Damasławka, Norbert Szuman z Kujawek i Erazm Zabłocki herbu Łada, który posiadał majątek Tonowo. Brodowski poniósł również materialne konsekwencje uczestnictwa w powstaniu – w ramach popowstaniowych represji utracił majątek, prawdopodobnie przeniósł się potem do Zurychu[11], gdzie rodzina żyła w bardzo skromnych warunkach[12].

       Karol Brodowski z Pawłowa i jego żona Angelika z domu Gregor mieli czterech synów: Aleksandra, Pawła, Zygmunta i Karola. Analizując zapisy w Księdze Chrztów parafii Żoń[13], znajdującej się w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, można zauważyć, że chrzestnymi jego synów byli ludzie niezwykli. Matką chrzestną Zygmunta Brodowskiego, urodzonego 6 września 1859 roku, była Marianna Libelt z Czeszewa, zaś ojcem chrzestnym najmłodszego z synów, Karola Brodowskiego urodzonego 13 lutego 1869 roku, był wybitny działacz i patriota z Czeszewa Karol Libelt.

         Szczególnie ciekawe są losy najstarszego syna: Aleksandra -urodzonego 7 stycznia 1855 roku w Środzie, w regionie poznańskim, w Polsce pod zaborem pruskim, na terenie gospodarstwa wiejskiego należącego do jego rodziców, Karola Brodowskiego i Angeliki Gregor Brodowskiej[14]. Po tym jak cała jego rodzina przeprowadziła się do okręgu Wągrowiec, chłopak otrzymał pierwsze lekcje pisania i czytania od lekarza, przyjaciela jego rodziców, dr Mateckiego. W wieku 9 lat, rozpoczął naukę w szkole średniej, a w wieku 16 lat przystąpił do kursu przygotowującego na studia w Politechnice w Zurychu, w Szwajcarii, gdzie skierowali go rodzice. Była to znana szkoła, w której edukację mogli zacząć tylko uczniowie o wysokiej pozycji materialnej, a kończyli ją tylko studenci obdarzeni talentem i wysoką kulturą[15].

Inne opracowania podają, że najstarszy syna Karola - Aleksander Brodowski urodził się w Pawłowie koło Wągrowca. Tak informuje autor Nekrologu zamieszczonego Gazecie Wielkopolskiej[16], jak również Gustawa Patro w swojej książce Gmina Wągrowiec.[17] Podobnie relacjonują to zdarzenie opracowania dotyczące udziału Polaków w rozwoju cywilizacji Ameryki Łacińskiej i  Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii[18]  Brak zapisu chrztu w Księdze Chrztów parafii żońskiej  pozwala domniemywać, że najstarszy z synów urodził się jednak przed przybyciem Brodowskich do Pawłowa.

Po powstaniu styczniowym, mimo nie najlepszych warunków materialnych Aleksander uczęszczał do szkoły realnej w Poznaniu, a po jej ukończeniu, kontynuował naukę w Zurychu. Było to możliwe tylko dzięki pożyczce zamożnego krewnego[19]. Na studiach Aleksander zaprzyjaźnił się z dwoma Brazylijczykami: George Tibricą i Antoniem de Queiros Telles, synem fundatora Towarzystwa Dróg Żelaznych Mogiana[20]. Ukończywszy naukę z odznaczeniem, został zaproszony przez przyjaciół do Brazylii i zaangażowany do pracy przy budowie linii kolejowej łączącej stolicę stanu Sao Paulo z portem Santos. Było to ważne przedsięwzięcie ze względu na znajdujące się w Brazylii plantacje kawy i bawełny oraz eksport tych produktów. Odległość między obu miastami wynosiła około 100 kilometrów, a teren był wyjątkowo trudny. Budowa wymagała przedzierania się przez bujną roślinność, drążenia tuneli i stawiania wiaduktów. Tam, w 1878 roku, rozpoczął pracę dwudziestotrzyletni inżynier, który szybko stał się osobą cenioną przez tubylców i pracodawców. Linia kolejowa przebiegała przez nadbrzeżne pasmo górskie o stromym spadku ku morzu. Było to więc zadanie trudne, lecz Polacy rozwiązali je konstruując linowe opuszczenia i wyciągi, co w owych czasach było bardzo nowoczesnym pomysłem technicznym[21]. Prace te Aleksander Brodowski podejmował chętnie, bo były dobrze opłacane, przez co mógł prędzej spłacić dług zaciągnięty na studia i jednocześnie pomagał młodszym braciom uczącym się również na politechnice w Zurychu. W uznaniu zasług szybko awansował na wyższe stanowiska, aż do Naczelnego Inspektora Towarzystwa Mogiana.

         Na trasie projektowanej przez niego linii kolejowej Sao Paulo – Santos powstała mała osada robotników kolejowych, do której przylgnęła nazwa Brodowski; z czasem,  wraz z osiedlaniem się rodzin robotników, miejscowość rozrastała się, uzyskując prawa miejskie. Pisownia nazwy miasta ulegała przez kolejne lata pewnym obcym wpływom językowym, co spowodowało zmianę nazwy na bardziej portugalską Brodosqui. Tych zmian nazwy było podczas historii miasta pięć. Ostatecznie władze miejskie definitywnie określiły pisownię miasta tak, jak w oryginale brzmi nazwisko inżyniera (czyli Brodowski)[22]. Nazwa ta jest symbolem pamięci, jaką pozostawił po sobie ten skromny Polak, wywodzący się z okolic wielkopolskiego Wągrowca[23].

Aleksandrowi udało się spłacić wszystkie pożyczki i, osiągnąwszy stanowisko dyrektora kolei, ożenił się z siostrą Antonia – Zenaidą de Queiros Telles[24]. Ślub odbył się 12 lipca 1892 roku w Katedrze w Sao Paulo. W jakiś czas po ślubie, 14 kwietnia 1896 roku, złożył w firmie Mogiana wymówienie pracy. Po odejściu z kolei  przeprowadził się do Sao Paulo. Dnia 2 października 1896 roku, wstąpił do grona profesorskiego politechniki w stolicy, pracował tam w charakterze wykładowcy – zastępcy, a dwa lata później, został mianowany przez władze stanowe etatowym wykładowcą uniwersyteckim na wydziałach: Drogi, Mosty i Wiadukty i Drogi Kolejowe[25].

Niestety, praca w trudnym klimacie stała się przyczyną gruźlicy. Brodowski opuścił więc Brazylię i udał się na leczenie do jednego z najbardziej znanych ówcześnie sanatoriów w szwajcarskim Davos; pojechał tam razem z żoną. Roczny pobyt przedłużył tylko trochę życie Aleksandra. Zmarł on 19 listopada 1899 roku, mając 43 lata[26]. Nie został on jednak pochowany w Szwajcarii – żona, wraz z rządem brazylijskim, zadecydowała o pochowaniu go w mieście, dla którego zasłużył się najbardziej. Ten, kto odwiedzi dziś otoczony cyprysami Cmentarz Pocieszenia w Sao Paulo, znajdzie w pojedynczym, poszarzałym z upływu czasu mauzoleum wygrawerowaną inskrypcję, że spoczywa tam Aleksander Brodowski i jego żona Zenaida de Queiros Telles Brodowski[27].

         Najmłodszy z rodzeństwa Brodowskich, Karol Brodowski, urodzony 13 lutego 1869 roku również był postacią nieprzeciętną. Szkołę i studia politechniczne ukończył w Zurychu[28], dokąd po powstaniu przeniosła się rodzina Brodowskich. Zachęcony przez brata, w 1892 roku wyjechał do Brazylii. W tym samym roku był świadkiem ceremonii ślubnej Aleksandra Brodowskiego z Zenaidą de Queiros Telles.

W Brazylii przyłączył się do prac kierowanych przez Aleksandra Brodowskiego. Jak już wspomniano, prace wykonywane przez nich były prowadzone z wielkim rozmachem i miały duże znaczenie gospodarcze dla Brazylii. Wraz z Bronisławem Rymkiewiczem bracia pracowali przy budowie linii kolejowej z Sao Paulo do Santos[29]. Karol Brodowski szybko zaczął cieszyć się w Brazylii dużym uznaniem. Po śmierci brata zdecydował się jednak na powrót do Europy. W 1900 roku wrócił do Szwajcarii, gdzie został zaangażowany przez Motor Columbus Company. Pełnił w tej firmie funkcję wicedyrektora i pracował między innymi przy budowie elektrowni wodnych na Renie, we Włoszech na rzece Maira i w Szwajcarii nad jeziorem Como[30]. Zmarł w Szwajcarii 25 stycznia 1937 roku.

Przedstawione badania dotyczące rodziny Brodowskich poszerzą wiedzę społeczności lokalnej i uczniów o patriocie, Karolu Brodowskim (ojcu), zasłużonym dla podzielonej rozbiorami ojczyzny walczącej w powstaniu styczniowym i o jego synach Aleksandrze i Karolu, których znaczenie prac jest dla Brazylii niepodważalne. Powszechnie twierdzi się, że dzieło jakim była kolej Sao Paulo – Santos, nigdy nie przestanie budzić podziwu[31]. Losy całej rodziny Brodowskich zasługują na to, by pamięć o nich pozostała również w ich ojczystym kraju, a także w miejscu, skąd wywodzą się ich korzenie.

Bibliografia:

1. A. Boniecki, Herbarz Polski, Warszawa 1900, t. 2 (reprint).
2. A. Correa, Brodowski – Moja Ziemia i Moi Ludzie, Wyd. Pannartz, Sao Paulo, 1986
3. E. B., Nekrologi, w: „Gazeta Wielkopolska”, w: „Gazeta Wyborcza” wydanie poznańskie, nr 268, 17.11.1999.
4. Encyklopedia polskiej emigracji i Polonii, red. K. Dopierała, Toruń 2003, t. 1.
5. K, Głuchowski, Materiały do problemu osadnictwa polskiego w Brazylii, Warszawa 1927.
6. K. Gołuchowski, Z dziejów wychodźstwa i osadnictwa polskiego w Brazylii, w: Emigracja polska w Brazylii. 100 lat osadnictwa, Warszawa 1981.
7. T. S. Grabowski, Polacy w Brazylii, w: „Przegląd Współczesny”, t. 63, r. 1937.
8. K. Gronowski, Polska emigracja zarobkowa w Brazylii 1871 – 1914, Wrocław 1972.
9. Kronika Szkolna Szkoły Podstawowej w Pawłowie Żońskim, rękopis.
10. Marek Kryński, List Konsula Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Sao Paulo do Zbigniewa Ćmielewskiego, Dyrektora Szkoły Podstawowej w Pawłowie Żońskim z dnia 22.07.2005.
11. Księga Chrztów parafii Żoń AP28, t. 2.
12. M. Kula, Historia Brazylii, Wrocław 1987.
13. Z. Malczewski, Obecność Polaków i Polonii w Rio de Janeiro, Lublin 1995.
14. B. Orłowski, Polacy światu, Warszawa 1987.
15. J. Paluch, Społeczeństwo powiatu wągrowieckiego wobec powstania styczniowego, Wągrowiec 2003.
16. M. Paradowska, Wkład Polaków w rozwój cywilizacyjno – kulturalny Ameryki Łacińskiej, Warszawa 1992.
17. G. Patro, Gmina Wągrowiec, Wągrowiec 2000.
18. G. Patro,  Powiat wągrowiecki (1797 – 1975), Wągrowiec 2000.
19. Relacje Polska – Brazylia. Historia i współczesność, pod red. A. Dembicz, M. Kula, Warszawa 1996.
20. P. Taras, Rola polskiej emigracji wśród innych narodów, w: Wkład Polaków do kultury świata, red. M. A. Krąpc, P. Taras, J. Jurowski, Lublin 1976.
21. Wielka Encyklopedia PWN, t. 4, Warszawa 2001.
22. Wkład Polaków do kultury świata, red. M. A. Krąpc, P. Taras, J. Jurowski, Lublin 1976.